جعفر بن منصورالیمنجعفر بن منصورالیمَن، عالم و داعی اسماعیلی اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم است. فهرست مندرجات۲ - تالیفات و فعالیتها ۲.۱ - الکشف ۲.۲ - سرائر و اسرار النطقاء ۲.۳ - الشواهد و البیان فی اثبات مقام امیرالمؤمنین و الائمة ۲.۴ - تأویل الزکاه ۲.۵ - الفترات و اقرانات ۲.۶ - الفرائض و حدودالدین ۲.۷ - الرضاع فی‌الباطن ۲.۸ - العالم و الغلام ۲.۹ - سیره ابن‌حوشب ۲.۱۰ - کتاب‌الادله ۳ - فهرست منابع ۴ - پانویس ۵ - منبع ۱ - حیاتاز تاریخ تولد و وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست؛ اما، چون کتاب تأویل الزکاة را احتمالاً در آخرین سال زندگی معزّالدین اهلی، خلیفه فاطمی (متوفی ۳۶۵)، نوشته احتمالاً پس از ۳۶۵ درگذشته است. در منابع اسماعیلی به زندگی او فقط اشاراتی شده است. جعفر فرزند نخستین داعی اسماعیلی در یمن، حسن بن فرج بن حوشب بن زادان کوفی مشهور به ابن حوشب و منصور الیمن، بود. [۱]
نعمان بن محمدقاضی نعمان، ص ۱۶، کتاب افتتاح الدعوة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
[۲]
قاضی عبدالجبار بن احمد، تثبیت دلائل النبوة، ج ۲، ص ۳۷۷، چاپ عبدالکریم عثمان، بیروت ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶.
[۳]
الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، ج ۱، ص ۲۹۷، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، دمشق : دارحسان، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
ابن‌حوشب اهل کوفه بود [۴]
محمد بن مالک یمانی، کتاب کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، ج۱، ص۳۶۰، در الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، ج ۲، دمشق: دارحّسان، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۵]
نعمان بن محمدقاضی نعمان، کتاب افتتاح الدعوة،ص۳۶۰، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
و در ۲۶۸ به یمن رفت. [۶]
محمد بن مالک یمانی، کتاب کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، ج۱، ص ۳۶۱، در الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، ج ۲، دمشق: دارحّسان، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
[۷]
نعمان بن محمدقاضی نعمان، کتاب افتتاح الدعوة، ص ۲۴ـ ۲۵، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶.
پس از آنکه عبیداهلب المهدی، رهبر دعوت اسماعیلیه، در ۲۸۶ ادعای امامت کرد، ابن‌حوشب ادعای او را پذیرفت. در این زمان میان داعیان اسماعیلی یمن، ابن‌حوشب و علی‌بن فضل الجدنی، اختلاف افتاد و خلافت فاطمیان از جانب علی‌بن فضل انکار شد. از آن پس فاطمیان در یمن تنها از ابن‌حوشب حمایت می‌کردند. [۸]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، ص۴۰ـ۴۲، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵.
عبیدالله المهدی پس از وفات ابن‌حوشب در ۳۰۲، [۹]
محمدبن مالک یمانی، کتاب کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، ج۱، ص ۳۷۹، در الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، ج ۲، دمشق: دارحّسان، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
عباس شاوری را جانشین او کرد. حسن، برادر جعفر، از حسادت شاوری را به قتل رساند. جعفر این عمل برادرش را خروج از مذهب تلقی کرد و در ۳۲۲ به مغرب، مرکز خلافت قائم بامراللّه (حک :۳۲۲ـ۳۳۴)، دومین خلیفه فاطمی، رفت . [۱۰]
محمدبن مالک یمانی، کتاب کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، ج۱، ص ۳۷۹ـ۳۸۰، در الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، ج ۲، دمشق: دارحّسان، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷.
او علاوه بر قائم، دو خلیفه فاطمی دیگر، یعنی منصور (حک: ۳۳۴ـ۳۴۱) و معزّلدین الله (حک :۳۴۱ـ ۳۶۵)، را نیز درک کرد و نزد آنان جایگاهی رفیع یافت.۲ - تالیفات و فعالیتهااز فعالیتهای جعفر اطلاع دقیقی در دست نیست. فقط اشعاری از او در ستایش خلفای فاطمی، هنگام پیروزی بر شورشیان یا دشمنانشان، باقی‌مانده است. [۱۱]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، ص ۲۰۶، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵.
[۱۲]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، ص ۲۷۴ـ۲۷۶، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵ .
[۱۳]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، ص۳۱۹ـ۳۲۰، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵.
[۱۴]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، ص۳۲۹ـ ۳۳۰، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵.
ادریس عمادالدین قرشی، داعی یمنی، با نقل داستانی از مقام ارجمند جعفر نزد معزّ سخن گفته و حتی او را برتر از فقیه نامور اسماعیلی، قاضی نعمان (متوفی ۳۶۳)، دانسته است. [۱۵]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۶، ص ۵۰، ، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
پس از اینکه معزّ مصر را تصرف و پایتخت را به آنجا منتقل کرد، جعفر هم به مصر رفت و تا پایان عمر در آنجا ماند. [۱۶]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، ج۱، ص ۴۸۶، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴.
۲.۱ - الکشفجعفر در کتابهایش به تأویل باطنی قرآن و احکام فقهی پرداخته است. یکی از کتابهای منسوب به او کتاب الکشف است که مجموعه‌ای است از شش رساله شامل تأویل آیاتی از قرآن. این تأویلات، مباحث امامت، غصب حق علی علیه‌السلام و چگونگی قیام ناطق هفتم با عنوان مهدی و قائم را در بر دارد. برخی مطالبی که در این کتاب آمده، مانند اشاره به مسوخیه یا مسخ، کاملاً از ادبیات نُصَیری نشئت گرفته است و به احتمال بسیار نصیریه، یکی از فرقه‌های غالی، بعدها آن را تألیف کرده‌اند [۱۷]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء،ص ۲۶، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ الف.
[۱۸]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء،ص ۸۹، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ ب.
. به نظر فرهاد دفتری، [۱۹]
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ج۱، ص ۱۲۵، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۷۵ ش.
جعفر احتمالاً فقط جمع‌آورنده این کتاب بوده است، لکن چون در یکی از رساله‌های این کتاب از قائم بامراللّه با عنوان امامِ قائم به سیف و ناطق عصر قائم‌بامراللّه نام برده شده، [۲۰]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء،ص ص۱۰۰ـ۱۰۱، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ ب.
می‌توان نتیجه گرفت که دست کم این بخش کتاب در زمان جعفر به نگارش در آمده است. این کتاب را اشتروتمان، مستشرق آلمانی، در ۱۳۳۷ ش/ ۱۹۵۸ در بمبئی چاپ کرد که به دلیل شکایت داعی مستعلوی هند، طاهر سیف‌الدین، قبل از توزیع آن را نابود کردند. [۲۱]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء،ص ۱۸، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ ب.
۲.۲ - سرائر و اسرار النطقاءکتاب دیگر جعفر، سرائر و اسرار النطقاء است که از دو کتاب جداگانه سرائرالنطقاء و اسرارالنطقاء تشکیل شده است. [۲۲]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص ۲۷۸، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
کتاب اسرارالنطقاء نسبت به سرائرالنطقاء اضافات و حذفیاتی دارد. اسماعیل پوناوالا [۲۳]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص ۷۲، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
بر این اساس احتمال داده است که اسرارالنطقاء را بعدها فرد دیگری نوشته است. در سرائر و اسرارالنطقاء [۲۴]
جعفر بن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء، ص ۲۵۴، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ الف.
آمده است که در زمان تألیف کتاب، ۱۲۰ سال از وفات امام حسن عسکری علیه‌السلام (متوفی ۲۶۰)، امام یازدهم شیعیان دوازده امامی، می‌گذرد ؛ لذا این بخش از کتاب در سال ۳۸۰ نوشته شده و نمی‌تواند متعلق به جعفر باشد، زیرا وی تا آن زمان زنده نبوده، و احتمالاً این بخش بعدها به کتاب افزوده شده است. ایوانوف انتساب این کتاب را به جعفر تأیید کرده و این دو کتاب را تحریر ابتدایی و نهایی یک کتاب و جعفربن منصور را نیز نوه ابن‌حوشب دانسته است. این نظر پذیرفته نیست، زیرا در تمام منابع متقدم، وی فرزند ابن‌حوشب معرفی شده است. در سرائرالنطقاء، داستان ناطقان هفت گانه اسماعیلی، از قرآن نقل و تأویل شده است. در اسرارالنطقاء، بخشی به بررسی فرقه‌های شیعی پس از امام صادق علیه‌السلام اختصاص یافته است که این بخش در سرائر وجود ندارد [۲۵]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء، ج۱، ص ۲۴۸ـ۲۶۴، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ الف.
. مصطفی غالب این دو کتاب را با عنوان سرائر و اسرارالنطقاء به صورت تلفیقی به چاپ رسانده، ولی اشاره نکرده که کتاب مورد نظر در اصل دو کتاب جداگانه بوده است. ترتیب کتابی که او چاپ کرده با آنچه پوناوالا ذکر کرده متفاوت است. [۲۶]
جعفربن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء، ج۱، ص۸، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ الف.
۲.۳ - الشواهد و البیان فی اثبات مقام امیرالمؤمنین و الائمةاثر دیگر جعفر الشواهد و البیان فی اثبات مقام امیرالمؤمنین و الائمة نام دارد که نسخه خطی آن به شماره ۱۸۴ در کتابخانه تیمورپاشا در دارالکتب المصریة، موجود است [۲۷]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، ج۱، ص۴۸۴، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴.
در این کتاب تعدادی از آیات قرآن، که به اعتقاد نویسنده امامت علی علیه‌السلام و جانشینان وی را اثبات می‌کند، ذکر شده است. جعفر در این کتاب داستان تعدادی از انبیا، از جمله ایوب و ابراهیم و موسی و شعیب علیهم‌السلام، را آورده و داستانها را به منظور اثبات حق علی علیه‌السلام تأویل کرده است. [۲۸]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۱۹۰ـ۱۹۱، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
۲.۴ - تأویل الزکاهتأویل الزکاه، کتاب دیگر جعفر، نیز به صورت خطی در کتابخانه دانشگاه لیدن موجود است [۲۹]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، ج۱، ص۴۸۴، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴.
و مضمون آن تأویل عرفانی آیات راجع به پرداخت زکات می‌باشد. [۳۰]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۲۶۰، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
ماسینیون تاریخ تألیف این کتاب را ۳۶۰ دانسته، [۳۱]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، ج۱، ص۴۸۴، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴.
اما به نظر هالم، این کتاب احتمالاً در آخرین سال زندگی معزّ نوشته شده است.۲.۵ - الفترات و اقراناتکتاب دیگر جعفر، الفَتَرات و القِرانات است که به الجَفْرالاسْوَد نیز شهرت دارد [۳۲]
حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، ج۱، ص ۴۸۵، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴.
و به صورت خطی باقی مانده است. [۳۳]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۷، ص ۳۲۷، چاپ احمد فؤاد ایمن، لندن ۲۰۰۳.
این کتاب به اعتقاد کراوس، به دلیل اشاره به طیب بن عامر (زنده در ۵۲۴)، تألیف جعفر نیست. [۳۴]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۷، ص ۳۲۷، چاپ احمد فؤاد ایمن، لندن ۲۰۰۳.
این نظر را پوناوالا و هالم رد کرده‌اند و پوناوالا ، با بررسی نسخه خطی، دلیل این اشتباه کراوس را توضیح داده است. این کتاب حاوی برخی پیش‌گوییها و علوم غیبی منسوب به امام علی است. در برخی از این پیش‌بینیها، معزّ فاطمی، مهدی معرفی شده است.۲.۶ - الفرائض و حدودالدینکتاب الفرائض و حدودالدّین یکی دیگر از کتب باقی مانده از جعفر است، شامل تأویل سوره‌های یوسف، کهف و بخشی از سوره نور. [۳۵]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص ۱۸۷ـ ۱۸۸، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
اهمیت این کتاب از آن روست که مشتمل است بر نسبنامه عبیداللّه مهدی که در نامه وی به اسماعیلیان یمن ذکر شده است. این نسبنامه نسب عبیداللّه را به عبداللّه‌بن جعفر می‌رساند. [۳۶]
فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ج۱، ص ۱۲۸، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۷۵ ش.
کتاب دیگری به نام تأویل الفرائض موجود است که مطالب آن مشابه الفرائض و حدود الدین می‌باشد. ایوانوف احتمال داده که این دو کتاب نیز تحریر ابتدایی و نهایی یک کتاب باشند. ۲.۷ - الرضاع فیالباطندر الرضاع فی‌الباطن، کتاب دیگر جعفر، به تأویل باطنی برخی از احکام شریعت، مانند نماز و روزه و حج، پرداخته شده است. [۳۷]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص ۱۳۸ـ۱۳۹، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
به گفته ایوانوف، این کتاب به مراتب هفت گانه دعوت اسماعیلی اشاراتی دارد که معمولاً نویسندگان اسماعیلی در باره آن سکوت کرده‌اند.۲.۸ - العالم و الغلامکتاب دیگر وی، کتاب العالِم و الغُلام، در باره آداب تعلیم و تعلم است. این کتاب را مصطفی غالب در ۱۴۰۳/۱۹۸۳ در بیروت در مجموعه‌ای به نام اربع کتب حقانیه به چاپ رسانده است. ایوانوف و پوناوالا انتساب این کتاب را به جعفر رد کرده‌اند، چرا که سبک نگارش کتاب و جهان‌بینی و آرای موجود در آن را قدیم‌تر از زمان جعفر دانسته‌اند. در گزارشهایی، این کتاب به پدر جعفر نیز نسبت داده شده، اما ایوانوف، با همان ادله، این فرضیه را هم رد کرده است. ۲.۹ - سیره ابنحوشبکتاب دیگر جعفر، سیرة ابن‌حوشب، زندگینامه پدرش است که ادریس عمادالدین قرشی در عیون‌الاخبار از آن استفاده کرده است. [۳۸]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار،ج ۶،ص ۵۱، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶.
[۳۹]
ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۷، ص۳۲۶، چاپ احمد فؤاد ایمن، لندن ۲۰۰۳.
متن این کتاب به صورت مستقل باقی نمانده است.۲.۱۰ - کتابالادلهکتابی به نام کتاب‌الادلّة نیز به جعفر منسوب است که این کتاب معمولاً ضمن رسائل حمیدالدین کرمانی نیز ذکر می‌شود. جعفر کتابهای دیگری نیز داشته که متن آنها به دست ما نرسیده است. اسماعیل بن عبدالرسول مَجدوع [۴۰]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل،ج۱، ص ۱۵۳، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۴۱]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۱۹۰، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
[۴۲]
اسماعیل‌بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، ج۱، ص۲۸۰، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش.
و مصطفی غالب [۴۳]
جعفربن منصور الیمَن، کتاب‌الکشف، ص ۱۳،چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۴۰۴ ب.
به این کتابها اشاره کرده‌اند.۳ - فهرست منابع(۱) ادریس عمادالدین قرشی، عیون‌الاخبار و فنون‌الا´ثار فی فضائل الائمة الاطهار، ج ۵، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۹۷۵، ج ۶، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۴۱۶/۱۹۹۶، ج ۷، چاپ احمد فؤاد ایمن، لندن ۲۰۰۳. (۲) جعفر بن منصور الیمَن، سرائر و اسرار النطقاء، چاپ مصطفی غالب، بیروت۱۴۰۴ الف. (۳) جعفر بن منصور الیمَن، کتاب‌الکشف، چاپ مصطفی غالب، بیروت ۱۴۰۴ ب. (۴) حسن ابراهیم حسن، تاریخ الدولة الفاطمیة فی المغرب، و مصر، و سوریه، و بلاد العرب، قاهره ۱۹۶۴. (۵) فرهاد دفتری، تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران ۱۳۷۵ ش. (۶) الجامع فی اخبار القرامطة فی‌الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، دمشق: دارحسّان، ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۷) قاضی عبدالجباربن احمد، تثبیت دلائل النبوة، چاپ عبدالکریم عثمان، بیروت ۱۳۸۶/ ۱۹۶۶. (۸) نعمان بن محمدقاضی نعمان، کتاب افتتاح الدعوة، بیروت ۱۴۱۶/ ۱۹۹۶. (۹) اسماعیل بن عبدالرسول مجدوع، فهرسة الکتب و الرسائل، چاپ علینقی منزوی، تهران ۱۳۴۴ ش. (۱۰) محمد بن مالک یمانی، کتاب کشف اسرار الباطنیة و اخبار القرامطة، در الجامع فی اخبار القرامطة فی الاحساء، الشام، العراق، الیمن، چاپ سهیل زکار، ج ۲، دمشق: دارحّسان، ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷. ۴ - پانویس
۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «جعفر بن منصورالیمن»، شماره ۴۷۰۶. |